Bạn thường xuyên ho kéo dài, cảm thấy khó thở, tức ngực? Đừng vội chủ quan, rất có thể bạn đang gặp vấn đề với đường hô hấp, đặc biệt là viêm phế quản. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn nhận diện rõ những nguyên nhân phổ biến gây ra căn bệnh này để có cách phòng tránh hiệu quả.
1. Nguyên nhân gây viêm phế quản
1.1. Nguyên nhân do virus, vi khuẩn, nấm
a. Virus
Phần lớn các trường hợp viêm phế quản cấp (ước tính chiếm từ 85% đến 95%) có nguyên nhân do virus. Các chủng virus hô hấp thường tấn công và gây tổn thương niêm mạc phế quản, làm tăng phản ứng viêm tại chỗ, gây phù nề, tăng tiết nhầy và hẹp đường dẫn khí. Điều này dẫn đến triệu chứng lâm sàng đặc trưng như ho khan hoặc ho có đờm, khò khè và khó thở.
Một số loại virus phổ biến bao gồm:
- Virus cúm A và B (Influenza A/B): Gây ra các đợt viêm phế quản cấp nặng, thường kèm theo triệu chứng toàn thân như sốt cao, mệt mỏi, đau cơ.
- Virus hợp bào hô hấp (RSV): Là nguyên nhân phổ biến gây viêm phế quản ở trẻ nhỏ và nhũ nhi. RSV có thể gây viêm tiểu phế quản, là một biến thể nặng hơn của viêm phế quản.
- Adenovirus, Rhinovirus và Coronavirus (bao gồm SARS-CoV-2): Những virus này thường gây viêm đường hô hấp trên, nhưng khi lan xuống đường hô hấp dưới có thể dẫn đến viêm phế quản.
Mức độ tổn thương phế quản do virus phụ thuộc vào độc lực của virus, tình trạng miễn dịch của cơ thể và các yếu tố nguy cơ đi kèm như hút thuốc lá, hen phế quản hay bệnh phổi mạn tính.
b. Vi khuẩn
Mặc dù hiếm khi là nguyên nhân khởi phát viêm phế quản cấp, vi khuẩn lại có vai trò quan trọng trong các trường hợp:
Viêm phế quản mạn tính, đặc biệt ở người hút thuốc lâu năm hoặc có bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD).
Bội nhiễm vi khuẩn sau nhiễm virus, thường xảy ra khi hệ miễn dịch suy yếu sau đợt cảm cúm.
Các vi khuẩn thường gặp bao gồm:
- Haemophilus influenzae: Phổ biến ở bệnh nhân COPD; có thể gây viêm kéo dài, khó đáp ứng điều trị.
- Streptococcus pneumoniae (phế cầu khuẩn): Thường gây bội nhiễm ở người cao tuổi, có thể tiến triển thành viêm phổi nếu không điều trị kịp thời.
- Moraxella catarrhalis: Một tác nhân khác thường gặp trong viêm phế quản mạn, đặc biệt ở người già và người có bệnh lý phổi nền.
- Chlamydia pneumoniae và Mycoplasma pneumoniae: Là tác nhân của viêm phế quản không điển hình (atypical bronchitis), thường gặp ở người trẻ, biểu hiện nhẹ nhưng dai dẳng.
Chẩn đoán xác định tác nhân vi khuẩn cần đến xét nghiệm đờm, nuôi cấy vi sinh hoặc PCR trong những trường hợp cần thiết.
c. Nấm
Viêm phế quản do nấm là thể bệnh hiếm gặp ở người khỏe mạnh, tuy nhiên lại có thể gặp ở những bệnh nhân có hệ miễn dịch suy yếu. Trong nhóm này, nấm có thể xâm lấn niêm mạc phế quản, gây tổn thương mô và dẫn đến tình trạng viêm mạn tính hoặc viêm phế quản xâm lấn.
Các đối tượng có nguy cơ cao bao gồm:
- Bệnh nhân nhiễm HIV/AIDS giai đoạn tiến triển
- Người đang điều trị hóa chất (chemotherapy) hoặc dùng corticosteroid kéo dài
- Bệnh nhân ghép tạng, ghép tủy xương
- Người mắc bệnh tiểu đường không kiểm soát, đặc biệt khi kèm theo nhiễm toan ceton
Tác nhân thường gặp:
- Aspergillus spp.: Gây bệnh ở dạng viêm phế quản do Aspergillus hoặc viêm phế quản tăng bạch cầu ái toan (allergic bronchopulmonary aspergillosis – ABPA).
- Candida spp.: Thường chỉ gây bệnh khi niêm mạc phế quản bị tổn thương nặng hoặc trong bối cảnh nhiễm trùng toàn thân.
Chẩn đoán viêm phế quản do nấm cần nội soi phế quản, sinh thiết và xét nghiệm mô bệnh học, do triệu chứng thường không đặc hiệu và dễ nhầm với viêm phế quản do vi khuẩn hoặc virus.
1.2. Nguyên nhân không nhiễm khuẩn
a. Khói thuốc lá
- Hút thuốc lá là nguyên nhân gây viêm phế quản mạn tính hàng đầu và bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD).
- Khói thuốc chứa hàng nghìn hóa chất độc hại như formaldehyde, amoniac, carbon monoxide, hạt bụi mịn – chúng làm tổn thương lớp biểu mô lông chuyển trong phế quản, giảm khả năng loại bỏ dị vật, khiến phế quản dễ bị viêm nhiễm kéo dài.
b. Ô nhiễm không khí
- Bụi mịn (PM2.5, PM10) từ khói xe, nhà máy, đốt rác làm tăng tỷ lệ mắc viêm phế quản, đặc biệt ở trẻ em, người già và người có bệnh nền.
- Khí SO₂, NO₂, ozone tầng thấp (O₃) là những chất kích thích đường thở, gây viêm niêm mạc và co thắt phế quản.
c. Tiếp xúc hóa chất nghề nghiệp
- Người làm việc trong môi trường chứa bụi công nghiệp, khói hàn, khí độc (chlorine, amoniac, formaldehyde, dung môi hữu cơ) có nguy cơ cao bị viêm phế quản nghề nghiệp.
- Tiếp xúc lặp đi lặp lại dẫn đến viêm phế quản kích thích mãn tính, có thể gây tổn thương vĩnh viễn nếu không được bảo hộ đúng cách.
1.3. Các yếu tố thuận lợi thúc đẩy bệnh phát triển
Việc nhiễm virus hay tiếp xúc với tác nhân gây viêm không phải lúc nào cũng gây bệnh, nhưng các yếu tố thuận lợi sau có thể làm tăng nguy cơ phát bệnh hoặc khiến bệnh trở nặng hơn:
Hệ miễn dịch suy yếu
Những người có hệ miễn dịch kém như trẻ sơ sinh, người cao tuổi, người mắc bệnh mạn tính (tiểu đường, suy thận, ung thư…) hay người đang dùng thuốc ức chế miễn dịch sau ghép tạng đều có nguy cơ cao mắc các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt là ở đường hô hấp. Do hệ miễn dịch không đủ mạnh để tiêu diệt mầm bệnh ngay từ đầu, vi sinh vật dễ dàng xâm nhập và gây viêm phế quản.
Thời tiết lạnh, thay đổi đột ngột
Sự thay đổi nhiệt độ môi trường, đặc biệt là khi trời trở lạnh, khiến cho mạch máu vùng đường thở bị co lại, lưu lượng máu đến các mô giảm, làm suy giảm khả năng phòng vệ tại chỗ. Đây chính là “thời cơ vàng” cho virus và vi khuẩn đường hô hấp phát triển, gây ra các đợt viêm cấp, nhất là ở trẻ nhỏ và người già.
Tiền sử bệnh hô hấp
Người có tiền sử các bệnh như hen suyễn, viêm mũi dị ứng, viêm xoang mạn tính, hoặc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) thường có niêm mạc hô hấp nhạy cảm và dễ bị tổn thương. Những tình trạng viêm kéo dài khiến đường thở trở nên yếu ớt, dễ tái phát các đợt viêm phế quản ngay khi có tác nhân kích thích nhỏ như bụi, lạnh hay virus thông thường.
Sống trong môi trường chật chội, kém thông thoáng
Khi sống hoặc làm việc trong môi trường đông người, chật hẹp, ít thông gió như trường học, nhà trẻ, viện dưỡng lão hay khu công nghiệp, việc lây nhiễm qua đường hô hấp diễn ra dễ dàng. Virus và vi khuẩn có thể lây lan qua không khí hoặc tiếp xúc gần, làm tăng nguy cơ bùng phát bệnh viêm phế quản theo chu kỳ hoặc theo cụm.
Chế độ sinh hoạt thiếu lành mạnh
Lối sống thiếu khoa học như thường xuyên thiếu ngủ, ăn uống kém dinh dưỡng, đặc biệt thiếu các vi chất cần thiết cho miễn dịch như vitamin C, D và kẽm cùng với tình trạng căng thẳng kéo dài, đều làm suy yếu hệ miễn dịch. Cơ thể trong trạng thái suy nhược sẽ kém chống đỡ với các tác nhân gây bệnh, khiến viêm phế quản dễ xảy ra và khó hồi phục hơn.
2. Mức độ phổ biến của bệnh viêm phế quản
2.1. Thống kê tại Việt Nam và thế giới
Viêm phế quản là một trong những bệnh lý hô hấp phổ biến trên toàn cầu. Tại Việt Nam, tỷ lệ mắc viêm phế quản mạn tính dao động từ 3-5% ở khu vực nông thôn, 8-10% tại các khu công nghiệp và lên đến 17% trong các nhà máy.
Ở trẻ em, viêm tiểu phế quản là bệnh thường gặp, đặc biệt ở trẻ dưới 12 tháng tuổi, chiếm tỷ lệ 86,3%, với nhóm trẻ dưới 3 tháng tuổi chiếm tỷ lệ cao nhất là 42,7%.
Trên thế giới, viêm phế quản cấp ảnh hưởng đến khoảng 5% dân số mỗi năm, tương đương hơn 10 triệu lượt khám tại Hoa Kỳ.
2.2. Viêm phế quản có tính chất mùa vụ rõ rệt
Tại Việt Nam, số ca viêm tiểu phế quản thường tăng cao vào mùa đông ở miền Bắc (tháng 10-12) và mùa mưa ở miền Nam (tháng 7-8).
Tại Bệnh viện Nhi đồng 1 (TP.HCM), tính đến ngày 6/10/2024, số bệnh nhân viêm tiểu phế quản ghi nhận là 4.693 ca, tương đương 129% so với cùng kỳ năm 2023.
2.3. Sự phổ biến theo độ tuổi và giới tính
Viêm phế quản có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng trẻ nhỏ dưới 5 tuổi và người cao tuổi trên 65 là nhóm có tỷ lệ mắc và biến chứng cao nhất. Ở trẻ em, viêm tiểu phế quản là bệnh phổ biến, đặc biệt ở trẻ dưới 12 tháng tuổi, chiếm tỷ lệ 86,3%, với nhóm trẻ dưới 3 tháng tuổi chiếm tỷ lệ cao nhất là 42,7%.
Về giới tính, trẻ nam có tỷ lệ mắc viêm tiểu phế quản cao hơn trẻ nữ, với tỷ lệ nam:nữ là 2,01:1.
2.4. Xu hướng gia tăng bệnh lý do biến đổi khí hậu, ô nhiễm
Biến đổi khí hậu và ô nhiễm không khí đang góp phần làm gia tăng tỷ lệ mắc các bệnh hô hấp, trong đó có viêm phế quản. Tại Việt Nam, tỷ lệ mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) ở những người trên 40 tuổi là 5,2% ở miền Bắc, với khoảng 4 triệu người trong nước mắc bệnh này. COPD là một trong những nguyên nhân gây tử vong và tàn phế hàng đầu trên thế giới, với khoảng 50 triệu người mắc và 3 triệu người chết hàng năm.
Trên đây là các nguyên nhân phổ biến gây viêm phế quản, bao gồm cả tác nhân nhiễm trùng như virus, vi khuẩn, nấm và các yếu tố không nhiễm trùng như ô nhiễm không khí, hút thuốc lá hay dị ứng. Việc nhận biết chính xác nguyên nhân gây bệnh có vai trò rất quan trọng trong lựa chọn phương pháp điều trị hiệu quả và phòng ngừa tái phát. Do đó, nếu bạn có các triệu chứng nghi ngờ viêm phế quản, hãy thăm khám sớm để được chẩn đoán và tư vấn từ bác sĩ chuyên khoa hô hấp.